Ο «φιλελευθερισμός» του Νόαμ Τσόμσκι

του Αριστείδη Χατζή

The Books' Journal
Ιούνιος 2011

Τάκης Μίχας, Νόαμ Τσόμσκι και Φιλελευθερισμός: Μια Κριτική Ανάλυση (Αθήνα: Κριτική, 2007), σελ. 301, €15,00.

Ο Τάκης Μίχας στο βιβλίο του επιχειρεί κάτι ιδιαίτερα προκλητικό. Να ανασυγκροτήσει την πολιτική σκέψη του Noam Chomsky, τοποθετώντας την μέσα στα πλαίσια της φιλελεύθερης παράδοσης και μάλιστα αντιπαραθέτοντάς την με εκείνη στοχαστών όπως ο Milton Friedman, o Ludwig von Mises και ο Friedich A. Hayek.

Νομίζω ότι από το έργο του Chomsky αλλά και από το βιβλίο του Τάκη Μίχα προκύπτει μία περίπλοκη απάντηση. Ο Chomsky είναι φιλελεύθερος αλλά και δεν είναι. Οι απόψεις του σε πολλά θέματα είναι φιλελεύθερες και σε άλλα έρχονται σε αντίθεση με βασικές φιλελεύθερες αρχές. Για να το πω πιο καθαρά: ο Chomsky δεν είναι αρκετά φιλελεύθερος.

Υπάρχει όμως κάποια μεζούρα για να μετράμε τον φιλελευθερισμό; Εγώ θα προτείνω δύο κριτήρια και στη συνέχεια θα εξετάσω κατά πόσο ο Chomsky τα πληροί:

(α) Η έμφαση στην προτεραιότητα της φιλελεύθερης αρχής έναντι της δημοκρατικής, δηλαδή η αρχή της πλειοψηφίας υποχωρεί πάντοτε απέναντι στα δικαιώματα και στον σκληρό πυρήνα του κράτους δικαίου. Όσο περισσότερο φιλελεύθερος είναι κάποιος, τόσο μεγαλύτερο ρόλο αναγνωρίζει στο κράτος δικαίου και τόσο ευρύτερος επιθυμεί να είναι ο σκληρός πυρήνας των δικαιωμάτων.

(β) Η αποδοχή της ελεύθερης αγοράς ως του πλέον συμβατού με την φιλελεύθερη πολιτική θεωρία τρόπου οικονομικής οργάνωσης της κοινωνίας.

Δεν χρειάζεται κάποιος να δεχτεί το καθαρόαιμο φιλελεύθερο δικαίωμα στην αυτοκτησία (self-ownership) και να απορρίπτει κάθε είδους κρατική παρέμβαση για να είναι φιλελεύθερος. Αρκεί να δέχεται ένα ελάχιστο (όπως το ονομάζω) φιλελεύθερο περιεχόμενο: Ηθική αυτονομία του ατόμου, καχυποψία απέναντι στον πατερναλισμό κάθε είδους και αποδοχή τουλάχιστον του κριτηρίου της διαφοράς του Rawls (που μας λέει ουσιαστικά ότι εάν οι φτωχότεροι βελτιώνουν σταθερά τη θέση τους σε μια κοινωνία δεν μας ενοχλεί η παράλληλη αύξηση της ανισότητας εφόσον αυτή αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση της βελτίωσης).

Όποιος δεν δέχεται αυτό το minimum μπορεί να είναι ένας εξαιρετικός στοχαστής, ένας σπουδαίος αγωνιστής, ένας μεγάλος συγγραφέας – αλλά δεν είναι φιλελεύθερος.

Ας δούμε όμως τώρα τι είναι ο Chomsky. Καταρχήν θα πρέπει να προειδοποιήσω τον αναγνώστη ότι γνωρίζω ελάχιστα το έργο του Chomsky. Εμπιστεύομαι απόλυτα τον Τάκη Μίχα και το βιβλίο του.

Το πρώτο κριτήριο (του κράτους δικαίου και των δικαιωμάτων) ο Chomsky μάλλον το πληροί, όπως αποδεικνύουν τα δημοσιεύματά του και ο ακτιβισμός του υπέρ των δικαιωμάτων στις Η.Π.Α. και αλλού. Δεν απορρίπτει την παραδοσιακά φιλελεύθερη αρνητική έννοια της ελευθερίας αν και δίνει έμφαση στη θετική (33-34), είναι καχύποπτος απέναντι στην εξουσία και σε κάθε είδους καταναγκασμό (36), απορρίπτει σαφώς τον Μαρξισμό (38-40), υπερασπίζεται με ζήλο την ελευθερία της έκφρασης (50). Αν και, όπως ομολόγησα, δεν γνωρίζω το έργο του Chomsky, την περίφημη φράση του για την ελευθερία της έκφρασης («εάν δεν πιστεύουμε στην ελευθερία της έκφρασης αυτών που απεχθανόμαστε, δεν την πιστεύουμε για κανέναν») την χρησιμοποιώ σε κάθε ευκαιρία (και δυστυχώς οι ευκαιρίες είναι πολλές..).

Το πρόβλημα είναι ότι ο Chomsky δεν πληροί το δεύτερο κριτήριο, το οποίο συνδέεται απόλυτα με το πρώτο. Ενώ φαίνεται να εκτιμά την αξία της ελεύθερης αγοράς, ουσιαστικά την απορρίπτει γιατί αυτή δεν προσεγγίζει ένα παρωχημένο μοντέλο τέλειου ανταγωνισμού ανάμεσα σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις που ο Chomsky έχει στο μυαλό του. Βέβαια η κριτική του δεν είναι πάντα λανθασμένη. Ασκεί κριτική στο λεγόμενο επιχειρηματικό μερκαντιλισμό και στο consensus της Washington (104). Η κριτική αυτή (αν ο Chomsky ήξερε καλύτερα οικονομικά) δεν θα ήταν αδικαιολόγητη και θα μπορούσε να ήταν και φιλελεύθερη. Δεν ακούγεται συχνά από τους φιλελεύθερους αλλά η αλήθεια είναι ότι ο χειρότερος και πλέον επικίνδυνος αντίπαλος της ελεύθερης αγοράς, μαζί με το διεφθαρμένο και αναποτελεσματικό κράτος, είναι οι μεγάλες επιχειρήσεις. Όσο μεγαλύτερο μερίδιο της αγοράς έχει μια επιχείρηση τόσο λιγότερο ανταγωνισμό επιθυμεί. Για να το πετύχει, διαπλέκεται με το κράτος. Αυτό εννοεί και ο Chomsky.

Ενώ όμως έχει καταρχήν δίκιο, η τελική του θέση διαστρεβλώνεται από το γεγονός πως δεν γνωρίζει οικονομικά και ιδιαίτερα την εξέλιξη της οικονομικής επιστήμης από το 1960 και μετά. Η άγνοια αυτή τον οδηγεί σε μια αντίφαση. Δυσπιστεί, ορθά, απέναντι στο κράτος διότι το θεωρεί όργανο που εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα (81), φαίνεται όμως να το εμπιστεύεται εύκολα ως φορέα κοινωνικής δικαιοσύνης. Φράσεις όπως «συμμετοχικός κοινωνικός σχεδιασμός» εμένα μου θυμίζουν γραφειοκράτες, συμφέροντα και μίζες. Μου ακούγονται όμως και εξόχως πατερναλιστικά.

Έτσι, ο Chomsky δεν αρκείται στην ισότητα των ευκαιριών στην οποία δίνουν έμφαση οι αριστεροί φιλελεύθεροι (left-libertarians) και αντιμετωπίζει θετικά αρκετές φιλελεύθερες ιδέες και πολλούς φιλελεύθερους στοχαστές. Αλλά απαιτεί από το δημοκρατικό κράτος και ισότητα των αποτελεσμάτων (23), χωρίς να απαντά στον Robert Nozick που με το επιχείρημα για τον μπασκετμπολίστα Wilt Chamberlain απέδειξε την αναγκαία σύνδεση της ισότητας των αποτελεσμάτων με το αυταρχικό παρεμβατικό κράτος.

Αλλά το λέει καθαρά και ο ίδιος: «καταλήγ[ω] να υποστηρίζω τη συγκεντρωτική κρατική εξουσία» διότι οι επιχειρήσεις είναι περισσότερο κοντά στην τυραννία και στον ολοκληρωτισμό απ’ ό,τι το κράτος! (157). Οδηγείται όμως με τον τρόπο αυτό σε σειρά αντιφάσεων που αποδυναμώνουν ακόμα περισσότερο τα επιχειρήματά του (158-159). Γιατί ένα κράτος όργανο των ομάδων πίεσης εάν αποκτήσει περισσότερη δύναμη θα έρθει σε σύγκρουση με τις ομάδες αυτές; Και υπέρ ποίου; Η σχολή της δημόσιας επιλογής και ειδικά ο Mancur Olson έχει αποδείξει την εγγενή τάση του κράτους να προστατεύει συμφέροντα ισχυρών μειοψηφιών.

Ο λόγος που συζητάμε σοβαρά τη φιλελεύθερη διάσταση στο έργο του Chomsky είναι η καλή του πίστη. Ο Chomsky είναι ενστικτωδώς φιλελεύθερος (δες ιδίως 109-110). Απεχθάνεται κάθε μορφής εξουσία και δεν βλέπει κανένα λόγο να διαχωρίσει την εξουσία των πολυεθνικών εταιριών από εκείνη των κρατών (156). Όμως υπάρχουν πολύ μεγάλες διαφορές, η σημαντικότερη εκ των οποίων είναι το ότι ακόμα και η ισχυρότερη εταιρία είναι έρμαιο του ανταγωνισμού, ενώ το κράτος διαθέτει πάντα το μονοπώλιο της νόμιμης βίας. Πόσες επιχειρήσεις-γίγαντες δεν έχουν καταρρεύσει μέσα σε μερικές ώρες; Δεν έχει συμβεί το ίδιο με κράτη. Κανένα δεν έχει εξαφανισθεί επειδή οι πολίτες του δεν ήταν αρκετά ικανοποιημένοι από τις υπηρεσίες του και επέλεξαν την προστασία ενός άλλου κράτους.

Το πρόβλημα με τον Chomsky είναι ο sui generis ντετερμινισμός του και κυρίως η άγνοια των πορισμάτων της οικονομικής επιστήμης και ιδιαίτερα της σχολής της ορθολογικής επιλογής. Η άγνοια αυτή τον οδηγεί σε απλουστευτικά συμπεράσματα όπως: «Δεν νομίζω ότι υπάρχουν επιστημονικά επιτεύγματα στο χώρο της μελέτης της ανθρώπινης συμπεριφοράς» (63).

Έτσι δεν μπορεί να εξηγήσει τον οικονομικό ρόλο της εταιρίας, προφανώς γιατί δεν έχει διαβάσει ποτέ του Ronald Coase ή Oliver Williamson (βλ. τις αφελείς θέσεις του στη σελ. 115). Μπορεί να έχει δίκιο όταν υποστηρίζει ότι τα ολιγοπώλια αποτελούν τον σοβαρότερο κίνδυνο για την ελεύθερη αγορά (117-118), δεν βλέπει όμως ότι τα ολιγοπώλια υπάρχουν διότι το κράτος τα προστατεύει. Η ελληνική αγορά γάλακτος είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Απορρίπτει τον καταμερισμό της εργασίας (122) και τη μισθωτή εργασία (126), παραμένοντας πιστός στην αριστοτελική θεωρία της δίκαιης τιμής (127) η οποία έχει απαξιωθεί από τις αρχές του 20ου αιώνα μετά την οριακή επανάσταση. Τα επιχειρήματά του είναι τόσο αφελή που και ο ίδιος το διαισθάνεται και αποφεύγει να καταλήξει σε κανονιστικές προτάσεις βασισμένος σ’ αυτά αλλά αρκείται σε ευχολόγια.

Ανάλογη είναι και η θέση του απέναντι στην παγκοσμιοποίηση, την οποία αντιμετωπίζει με τόση προχειρότητα που δεν αναμένει κανείς από έναν ακαδημαϊκό (176). Δεν θα επεκταθώ στο ζήτημα αυτό γιατί η ανάπτυξη του Τάκη Μίχα είναι εξαιρετική (177-203), στο καλύτερο κεφάλαιο του βιβλίου.

Δεν θα υπεισέλθω επίσης καθόλου στο επιστημολογικό κομμάτι της παρουσίασης του έργου του Chomsky από τον Τάκη Μίχα. Μπορεί μεθοδολογικά να τον φέρνει κοντά στον φιλελευθερισμό (αν και δεν είμαι σίγουρος γι’ αυτό), όμως νομίζω ότι αντιμετωπίζει τη γλώσσα με τρόπο που είναι απόλυτα συμβατός με τον ντετερμινιστικό (259-260) και στατικό τρόπο (246) που βλέπει την αγορά. Έτσι, όσο ενστικτώδης είναι η αγάπη του για την ελευθερία, άλλο τόσο ενστικτώδης είναι και η τάση του για πατερναλιστική προστασία του ατόμου.

Τελικά είναι φιλελεύθερος ο Chomsky; Είναι στο βαθμό που θεωρεί την ελευθερία ως πρωταρχικό αγαθό. Δεν είναι όμως γνήσιος φιλελεύθερος στο βαθμό που υπερασπίζεται μια ιδιαίτερα περιορισμένη έννοια της ελευθερίας.

Το βιβλίο του Τάκη Μίχα είναι ιδιαίτερα καλογραμμένο (το διάβασα μέσα σε μερικές ώρες, χωρίς κανένα διάλειμμα) αλλά και πολύ χρήσιμο. Χρήσιμο όχι γιατί παρουσιάζει τη σκέψη του Chomsky. Ο Chomsky αποτελεί μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αλλά δεν είναι σημαντικός πολιτικός διανοητής. Το βιβλίο του Μίχα είναι χρήσιμο γιατί αποτελεί την καλύτερη και περισσότερο ενημερωμένη παρουσίαση της σύγχρονης φιλελεύθερης σκέψης στα ελληνικά.

* Ο Αριστείδης Χατζής είναι Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Κατεβάστε το άρθρο σε PDF (όπως δημοσιεύτηκε)

Διαβάστε τις παρουσιάσεις του βιβλίου από τον Δημήτρη Σκάλκο και τον Γιώργο Σιακαντάρη.

Εδώ θα βρείτε την προσωπική ιστοσελίδα του Noam Chomsky, εδώ την ιστοσελίδα του στο Τμήμα Γλωσσολογίας του MIT και εδώ τις απόψεις του για τους libertarians.

Εδώ μπορείτε να διαβάσετε το σχετικό άρθρο του Τάκη Μίχα "The Other Chomsky" (Wall Street Journal, Nov. 4, 2005).