Οι Χάντρες

του Αριστείδη Χατζή

The Books' Journal
Μάιος 2011

Στην εξαιρετική ταινία του Αλέκου Σακελάριου, Η Κυρά μας η Μαμμή, ένας συνταξιούχος γιατρός εγκαταλείπει την Αθήνα και μετακομίζει σε ένα μικρό επαρχιακό χωριό όπου σχεδιάζει να ανοίξει ιατρείο για να μπορέσει να συμπληρώσει το πενιχρό εισόδημά του. Στο χωριό δεν υπάρχει άλλος γιατρός αλλά κυριαρχεί η «κυρά-Μαμή». Η κυρά-Μαμή εκμεταλλευόμενη την αμάθεια, την πρόληψη και τη δεισιδαιμονία κάνει χρυσές δουλειές με τα ξεματιάσματα και τα μαντζούνια της. Όμως η επιρροή της κυρά-Μαμής δεν περιορίζεται στους αγράμματους απλοϊκούς χωρικούς αλλά απλώνεται και σε όλους τους προύχοντες του χωριού. Σε μια καταπληκτική σεκάνς της ταινίας ο ορθολογιστής γιατρός καθώς γνωρίζει σε μια εκδήλωση τις αρχές του τόπου, εντοπίζει σε όλους τα σημάδια της πρόληψης: όλοι τους φοράνε γαλάζιες χάντρες μέσα στα ρούχα. Στο τέλος μιας χαρακτηριστικής σκηνής χώνει το χέρι του μέσα στο πουκάμισο ενός από αυτούς ξέροντας εκ των προτέρων τι θα βρει μέσα.

Έχουν περάσει πάνω από 50 χρόνια από τότε που γυρίστηκε η ταινία και το χειρότερο δεν είναι ότι υπάρχουν ακόμα άτομα που πιστεύουν στο μάτι, στον καφέ, στα χαρτιά, στα ζώδια, και σε εκσυγχρονισμένες μπούρδες της νέας εποχής όπως η θετική και η αρνητική ενέργεια. Όλα αυτά, όσο θλιβερά κι αν είναι, δεν είναι δυστυχώς τα χειρότερα. Οι χάντρες που θα ανακαλύψει κάποιος, όχι κάτω από μπλούζες και πουκάμισα, αλλά κάτω ακόμα κι από ένα επίστρωμα μόρφωσης, καλλιέργειας και «άποψης» είναι τόσες πολλές και διαφορετικές, που πλέον δεν μπορούμε να κάνουμε ότι δεν τις βλέπουμε, γιατί δεν μπορούν πλέον να κρυφτούν αλλά και γιατί δεν φαίνεται να ντρέπονται αυτοί που τις φορούν.

Οι πιο πολυφορεμένες χάντρες είναι οι θεωρίες συνωμοσίας. Όσο πιο βλακώδεις είναι, τόσο πιο περήφανα ανεμίζουν πάνω από τα ρούχα όσων τις φορούν. Αλήθεια, πόσο αφελής μπορεί να είναι κάποιος για να πιστέψει έστω και μια από τις παρακάτω θεωρίες συνωμοσίας:

• ότι οι Αμερικανοί έριξαν τους δίδυμους πύργους (όλοι το ξέρουν αυτό!)

• ότι προειδοποίησαν όλους τους εβραϊκής καταγωγής εργαζόμενους στους δύο πύργους να μην έρθουν στη δουλειά εκείνη την ημέρα

• ότι ο Κίσινγκερ αποκάλυψε δημόσια τα καταχθόνια σχέδιά του για την καταστροφή του ελληνικού πολιτισμού

• ότι η κυβέρνηση έδωσε εντολή σε προβοκάτορες να κάψουν το κτίριο της Marfin για να αμαυρώσει τις κινητοποιήσεις των εργαζομένων (και φυσικά ο Βγενόπουλος ήταν συναυτουργός)

• ότι ο Assange είναι βαλτός για να μάθουμε ένα μικρό μέρος της αλήθειας και να εφησυχάσουμε ότι δεν υπάρχει συνωμοσία εναντίον της Ελλάδας

• ότι όλη η πληροφόρηση κατευθύνεται από ένα κέντρο εξουσίας που ελέγχει και κατευθύνει τα πάντα

• ότι ο κόσμος κυβερνάται από μία μικρή ολιγαρχία που συναντάται κρυφά ή φανερά (π.χ. στο Νταβός) και, με επικεφαλής τους Ροδτσάϊλντ, τη λέσχη Bilderberg και λοιπούς Εβραίους, Αμερικανούς, Μασόνους και τώρα τελευταία και Γερμανούς, σχεδιάζει τον αφανισμό των Ελλήνων - των μόνων που αντιστέκονται στη νέα τάξη

• ότι σχεδόν το σύνολο των ελλήνων πρωθυπουργών είναι εβραϊκής καταγωγής ή υποχείρια του σιωνισμού

• ότι καθημερινά μας ψεκάζουν με διάφορες ουσίες για να μας κρατούν υπάκουους

• ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση μας επιδοτούσε τόσα χρόνια για να μας μετατρέψει σε καταναλωτικά όντα και να μας ωθήσει στη δημιουργία χρέους ώστε να μπορεί να μας ελέγχει [στα πλαίσια του γνωστού σχεδίου αφανισμού μας]

• ότι η Ελλάδα δεν έχει φαλιρίσει, αλλά όλα αυτά αποτελούν ένα διαβολικό σχέδιο των κύκλων που μας υπονομεύουν για να μας αφανίσουν/υποτάξουν/υποχρεώσουν να συμβιβαστούμε με την Τουρκία και τα Σκόπια

• ότι με το Μνημόνιο έχουμε υποθηκεύσει την Ακρόπολη και τον Λευκό Πύργο

• ότι η Ελλάδα έχει μυθικό ορυκτό πλούτο που δεν της επιτρέπουν να τον εκμεταλλευτεί για να μην γίνει αυτάρκης και στη συνέχεια πανίσχυρη

• ότι το γερμανικό οικονομικό θαύμα οφείλεται στις γερμανικές εξαγωγές στην Ελλάδα

και πιο πρόσφατα:

• ότι οι Αμερικανοί προκάλεσαν τον σεισμό και το τσουνάμι για να εξοντώσουν τους Ιάπωνες (σατανικό! λέτε να το εφαρμόσουν και στην Ελλάδα;)

• ότι οι επαναστάσεις στον αραβικό κόσμο υποκινήθηκαν από Αμερικανούς και Ευρωπαίους που θέλουν να βάλουν χέρι στα πετρέλαια (λέτε αυτοί να υποκινούν και το κίνημα ανυπακοής στην Ελλάδα για να βάλουν χέρι στα ελληνικά πετρέλαια;)

• ότι οι εκπομπές του ΣΚΑΙ για την ελληνική επανάσταση εξυπηρετούν το σχέδιο αφελληνισμού του Κίσινγκερ, μέσω της υπονόμευσης και υποβάθμισης της παιδείας (λέτε να είναι και οι συνδικαλιστές της ΟΛΜΕ αμερικανοί πράκτορες;)

Η λίστα δεν έχει τελειωμό. Κάθε μέρα λαμβάνω δεκάδες ηλεκτρονικά μηνύματα με θεωρίες συνωμοσίας και απύθμενης ανοησίας και ακόμα χειρότερα ακούω σε συζητήσεις. Το πλέον αποκαρδιωτικό φαινόμενο είναι ότι αυτού του είδους τις «χάντρες» τις ανακαλύπτεις κρυμμένες σε αρκετές περιπτώσεις και κάτω από πτυχία, ακαδημαϊκούς τίτλους και επιφανειακή καλλιέργεια – αρκεί να απλώσεις το χέρι και να ψάξεις για να βρεις τις κρυμμένες χάντρες. Τι είναι αυτό που μετατρέπει διανοούμενους, ανθρώπους της τέχνης, πανεπιστημιακούς, να καταπίνουν αμάσητη ακόμα και την πιο χοντροκομμένη θεωρία συνωμοσίας;

Οι λόγοι είναι πολλοί. Η ανεπάρκεια του σχολείου (τα παιδιά μου μού μεταφέρουν τρομακτικές ιστορίες ανεπάρκειας και άγνοιας από καθηγητές της μέσης εκπαίδευσης), η γελοιοποίηση των θεσμών της ανώτατης (εξ αποστάσεως πλέον) εκπαίδευσης, η ακραία εξειδίκευση σε απίθανα γνωστικά αντικείμενα, η απουσία ενημέρωσης ή (χειρότερα) η επιλεκτική χρήση των πηγών για να μην αναταράζονται οι μακάριες βεβαιότητες και τα ιδεολογικά απολιθώματα και φυσικά η ζήτηση για απλές, ανθρωπομορφικές, μανιχαϊστικές εξηγήσεις.

Μόνο οι Έλληνες πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας; Όχι βέβαια. Οι 9/11 truthers δρουν κυρίως στις Η.Π.Α. και όλες οι χώρες έχουν τα μαργαριτάρια τους. Αλλά μόνο στην Ελλάδα οι παρανοϊκές αυτές θεωρίες ακούγονται σε μεγάλους τηλεοπτικούς σταθμούς, αναλύονται σε μεγάλες εφημερίδες και στα ραδιόφωνα και έχουν υιοθετηθεί από γνωστούς διανοούμενους και δημοφιλείς καλλιτέχνες. Είχε κανείς αμφιβολία ότι το Debtocracy δεν θα είχε μεγάλη απήχηση στο ελληνικό κοινό; Άλλωστε, όπως έδειξε πρόσφατα ο οικονομολόγος Bryan Caplan, η πολιτική και κοινωνική κρίση σε μία χώρα αντανακλά την ποιότητα των πεποιθήσεων και αντιλήψεων που έχουν οι πολίτες αυτής της κοινωνίας για σοβαρά θέματα.

Καλά όλα αυτά, αλλά δεν υπάρχουν συνωμοσίες; Φυσικά υπάρχουν. Αλλά δεν πρόκειται ποτέ να αποκαλυφθούν στο Facebook, στα blogs εκβιαστών, στα ανόητα chain-emails και στα περιθωριακά κανάλια της ελληνικής τηλεόρασης, ούτε από ταξιτζήδες-ντετέκτιβ, δημοσιογράφους-κλόουν και διανοούμενους της συμφοράς. Αυτοί που θα τις αποκαλύψουν είναι σοβαροί δημοσιογράφοι και ακτιβιστές που θα ριψοκινδυνεύσουν ακόμα και τη ζωή τους, ιστορικοί και ερευνητές που θα βυθιστούν για δεκαετίες σε αρχεία και πολίτες που θα είναι έτοιμοι να τα θυσιάσουν όλα για να καταγγείλουν την πραγματική διαφθορά. Οι δημοσιογράφοι Carl Bernstein και Bob Woodward που ξεσκέπασαν το σκάνδαλο Watergate, οι ακτιβιστές της Greenpeace και της Διεθνούς Αμνηστίας που ριψοκινδυνεύουν τις ζωές τους και ο Julian Assange που τα έβαλε με μια υπερδύναμη αποτελούν τέτοιες περιπτώσεις, όπως και οι έλληνες ιστορικοί και κοινωνικοί επιστήμονες που ανατρέπουν δημοφιλή μυθεύματα και απλουστευτικά σχήματα, ιδιαίτερα τις ιερές αγελάδες της ελληνικής ιστοριομυθολογίας.

Όμως αυτού του είδους οι αποκαλύψεις ανατρέπουν τις προκαταλήψεις μας και απαξιώνουν όλες τις αυταπάτες μας. Δεν είναι εύκολο να τις αντέξουμε γιατί δεν μπορούμε και δεν θέλουμε να μάθουμε για τις πραγματικές συνωμοσίες ενάντια στον ορθό λόγο, την επιστήμη και την αλήθεια. Δεν θα αρκεί πλέον να έχουμε χωμένο το κεφάλι μας στο χώμα σαν τη στρουθοκάμηλο και ταυτόχρονα να κραυγάζουμε υστερικά από το φόβο μας για τα μυθολογικά τέρατα που μας περικυκλώνουν. Θα πρέπει να ανοίξουμε τα μάτια μας και τα αυτιά μας, να δούμε και να ακούσουμε, να σκεφτούμε και να συνομιλήσουμε.

Αλλά πρώτα θα πρέπει να πετάξουμε από πάνω μας όλες τις χάντρες.
 

Ο Αριστείδης Χατζής είναι Επ. Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών.


Εδώ θα βρείτε τη δημοσιευμένη μορφή του κειμένου σε PDF για ευκολότερη εκτύπωση

Διαβάστε επίσης το σχετικό άρθρο μου "Η απατηλή λάμψη της ψευδοεπιστήμης" και εδώ το "Δόγμα της Άγνοιας"


Την ταινία Η κυρά μας η Μαμμή του Αλέκου Σακελλάριου μπορείτε να την δείτε εδώ. Προτείνω να δείτε ολόκληρη αυτή την εξαιρετική ταινία (στην απίθανη περίπτωση που δεν την έχετε δει). Οι τρεις σκηνές με τις χάντρες βρίσκονται μεταξύ του 25ου και του 30ου λεπτού.

Διαβάστε επίσης σχετικά κείμενα των Δημήτρη Δημητράκου, Ηλία Μαγκλίνη και Γιάννη Πρετεντέρη και δύο κείμενα του Σταύρου Θεοδωράκη (πρώτο - δεύτερο)

Δεν πιστεύουν μόνο οι Έλληνες στις θεωρίες συνωμοσίας. Διαβάστε το πρόσφατο άρθρο του David Weigel στο Slate με τίτλο "You're All Nuts! How America became the land of Truthers, Triggers, Birthers, and Dan Brown fans."

Εδώ θα βρείτε το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Bryan Caplan, The Myth of the Rational Voter: Why Democracies Choose Bad Policies και εάν θέλετε μπορείτε να παρακολουθήσετε μια διάλεξη του συνεργάτη του Caplan, Ilya Somin την 4η Μαΐου στην Αθήνα.

Ο Michael Shermer είναι ο άνθρωπος που έχει ασχοληθεί περισσότερο από οποιονδήποτε με τις θεωρίες συνωμοσίες, την ψευδοεπιστήμη και τις υπόλοιπες σχετικές ανοησίες. Όχι μόνο ως εκδότης του περιοδικού Skeptic Magazine (μπορείτε να γραφτείτε δωρεάν για ηλεκτρονική συνδρομή) που έχει σκοπό να απαξιώσει τις εκάστοτε ψευδοεπιστημονικές αντιλήψεις και τις γελοίες θεωρίες συνωμοσίας αλλά με βιβλία και διαλέξεις. Δείτε δύο διαλέξεις του στο TED εδώ και εδώ και διαβάστε το βιβλίο του Why People Believe Weird Things: Pseudoscience, Superstition, and Other Confusions of Our Time (η πρώτη του έκδοση κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - θα τη βρείτε εδώ).

Σε μερικές ημέρες θα κυκλοφορήσει και το νέο βιβλίο του με τίτλο The Believing Brain: From Ghosts and Gods to Politics and Conspiracies: How We Construct Beliefs and Reinforce Them as Truths

Ενδιαφέρον έχει επίσης και το βιβλίο του Pierre-André Taguieff, Θεωρίες Συνωμοσίας: Εσωτερισμός, Εξτρεμισμός (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις)