του Αριστείδη ΧατζήΤο Βήμα
14 Απριλίου 2013
Αμέσως μετά τον θάνατο της Μάργκαρετ Θάτσερ το Διαδίκτυο γέμισε με διάφορα αποφθέγματά της, αποσπάσματα από ομιλίες της και ατάκες με τις οποίες κατατρόπωνε τους αντιπάλους της και επιβεβαίωνε την αποφασιστικότητα και την ηγετική φυσιογνωμία της. Απ’ όλα αυτά τα παραθέματα θα ξεχωρίσω κι εγώ ένα, για δύο λόγους: (α) γιατί αντιπροσωπεύει καλύτερα από κάθε άλλο την ουσία των μεταρρυθμίσεών της και (β) γιατί είναι ιδιαίτερα επίκαιρο για την Ελλάδα: «Το πρόβλημα με τον σοσιαλισμό είναι ότι κάποια στιγμή τελειώνουν τα λεφτά των άλλων».
Αυτό ήταν το πρόβλημα της Βρετανίας το 1979 αυτό ήταν και το πρόβλημα της Ελλάδος το 2009. Με μια διαφορά, και στις δύο περιπτώσεις τα λεφτά των άλλων σπαταλούσαν όχι μόνο οι σοσιαλιστικές αλλά και οι συντηρητικές κυβερνήσεις. Το 1976 η Μεγάλη Βρετανία κατάντησε να ζητήσει δάνειο 2,3 δισεκατομμυρίων λιρών από το ΔΝΤ καθώς η ανεργία και ο πληθωρισμός είχαν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Αν διαβάσει κάποιος την αρθρογραφία των αγγλικών εφημερίδων της περιόδου 1976-1979 θα εντυπωσιαστεί με την κατάντια της πρώην αυτοκρατορίας. Ο χειμώνας 1978-9 ήταν ο χειρότερος στην πρόσφατη βρετανική ιστορία λόγων καιρικών, οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών. Ονομάστηκε ο «χειμώνας της δυσαρέσκειας» από την περίφημη εισαγωγική φράση του Ριχάρδου ΙΙΙ του Σαίξπηρ (Now is the Winter of our Discontent).
Από αυτόν τον εκπεσμό έσωσε κυριολεκτικά τη Μεγάλη Βρετανία η Μάργκαρετ Θάτσερ με μία σειρά οικονομικών μεταρρυθμίσεων που είχαν σαν στόχο τη μείωση της σπατάλης του κράτους και το άνοιγμα της οικονομίας στον ανταγωνισμό. Το αποτέλεσμα το είδαμε τα χρόνια που ακολούθησαν. Όχι μόνο η επανεκκίνηση της Βρετανίας ήταν εντυπωσιακή αλλά όλοι οι πρωθυπουργοί που ακολούθησαν (και κυρίως ο πιο επιτυχημένος από όλους, ο Tony Blair) ακολούθησαν και διεύρυναν τις πολιτικές της με ιδεολογική ευλάβεια.
Την ίδια εποχή παρόμοιες πολιτικές ακολουθούσε στις Η.Π.Α. και ο Πρόεδρος Ρόναλντ Ρέηγκαν. Η χρονική σύμπτωση, η συνεργασία αλλά και η ιδεολογικοποίηση των μεταρρυθμίσεων, το μαχητικό ηγετικό προφίλ τους και η συμβολή τους στην πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων οδήγησε πολλούς επιστήμονες και δημοσιολόγους στο λάθος να απομονώσουν αυτές τις πολιτικές από τον διεθνή περίγυρο, προσδίδοντάς τους μάλιστα και ένα λανθασμένο και προβληματικό όνομα: νεοφιλελευθερισμός.
Όμως σχεδόν ταυτόχρονα με τις ΗΠΑ και τη Μ.Β. παρόμοιες πολιτικές εφαρμόστηκαν και σε χώρες τόσο διαφορετικές όπως η Κίνα και η Γαλλία. Σταδιακά μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και ραγδαία μετά το 1989 οι πολιτικές ανοίγματος των αγορών και υποχώρησης (ή τουλάχιστον ανάσχεσης) του κράτους κυριάρχησαν σε παγκόσμιο επίπεδο. Η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Ρόναλντ Ρέηγκαν απλώς συμβόλισαν αυτήν την αλλαγή παραδείγματος.
Για το τι οδήγησε σ’ αυτήν την αναγκαιότητα έχουν διατυπωθεί πολλές απλοϊκές εξηγήσεις. Όσο μεγαλύτερες είναι οι ιδεολογικές παρωπίδες τόσο οι εξηγήσεις καταλήγουν να είναι αφελή ιδεολογήματα. Αυτές οι ανακουφιστικές για πολιτικά αδιέξοδα αφηγήσεις βασίζονται σε μια βασική προϋπόθεση: την άγνοια των οικονομικών δεδομένων.
Έτσι ακόμα και σήμερα όσοι κατακρίνουν την Μάργκαρετ Θάτσερ για σκληρές πολιτικές δεν φαίνεται να θυμούνται την τραγική εικόνα της Βρετανίας πριν τις μεταρρυθμίσεις. Σας θυμίζει κάτι αυτό; Φυσικά! Όσοι κλαψουρίζουν σήμερα για τις αντίστοιχες μεταρρυθμίσεις που πρέπει επιτέλους να εφαρμοστούν στην Ελλάδα προσπαθούν να ξεχάσουν αλλά να κάνουν κι εμάς να ξεχάσουμε την κατάσταση των δεικτών της ελληνικής οικονομίας πριν την κρίση. Η διαφορά είναι ότι στην περίπτωση της Βρετανίας η Μάργκαρετ Θάτσερ επέβαλε τις μεταρρυθμίσεις και αναζωογόνησε την ετοιμοθάνατη οικονομία της Μεγάλης Βρετανίας, ενώ στην περίπτωση της Ελλάδος το πολιτικό προσωπικό δίνει μάχες χαρακωμάτων ακόμα και για αυτονόητες μεταρρυθμίσεις που θα έπρεπε να είχαν υιοθετηθεί από τον προηγούμενο αιώνα – αν όχι και νωρίτερα.
Η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο νεοφιλελευθερισμός κλπ. κατηγορείται επίσης και για τη διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα που οδήγησε στην κρίση του 2008. Το να συνδέει κανείς την πολιτική της Θάτσερ τη δεκαετία του 1980 με τις φούσκες που έσκασαν το 2008 σημαίνει ότι μάλλον συγχέει την αιτιώδη συνάφεια με ένα ακόμα ανακουφιστικό αφήγημα. Η κρίση οφείλεται σε πολλούς λόγους, ένας εκ των οποίων ήταν η ανεπάρκεια αλλά και η ακαταλληλότητα του θεσμικού πλαισίου. Η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Ρόναλντ Ρέηγκαν έχουν συμβάλλει καθοριστικά (αν και είναι μάλλον άγνωστο) και σ’ αυτό: στην ανάπτυξη μεθόδων βελτίωσης του κανονιστικού πλαισίου και της καλής νομοθέτησης.
Τι απομένει σήμερα από τις πολιτικές της Μάργκαρετ Θάτσερ; Μια βασική αρχή. Αν θέλεις να αναπτυχθεί μια οικονομία θα πρέπει να έχεις μια ανοικτή ανταγωνιστική αγορά που να δημιουργεί πλούτο. Μόνο με αυτόν τον πλούτο μπορείς να χρηματοδοτείς με βιώσιμο τρόπο δημόσια αγαθά και κράτος πρόνοιας. Αν περιμένεις να το κάνεις με τα λεφτά των άλλων θα πρέπει να γνωρίζεις ότι αυτά κάποτε θα τελειώσουν.
* Ο Αριστείδης Χατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα ΜΙΘΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Εδώ θα βρείτε το κείμενο όπως δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Το Βήμα (με δυνατότητα σχολιασμού) και εδώ θα βρείτε το δημοσιευμένο κείμενο σε μορφή PDF μαζί με ένα ενδιαφέρον κείμενο του Νίκου Χριστοδουλάκη).
Εδώ θα βρείτε άλλο ένα κείμενό μου για την Margaret Thatcher και πλούσιο σχετικό υλικό.
