Books' Journal
Ιούλιος 2012
Ο διάσημος οικονομολόγος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο Μίλτον Φρήντμαν επισκέφτηκε το Μάρτιο του 1975 για έξι μέρες τo Σαντιάγο της Χιλής για να δώσει μία σειρά έξι διαλέξεων. Ένα από τα θέματα των διαλέξεων που έδωσε ήταν η στενή σχέση πολιτικής και οικονομικής ελευθερίας. Σύμφωνα με τον Φρήντμαν η οικονομική ελευθερία οδηγεί αναπόφευκτα και στην πολιτική.
Στις 21 Μαρτίου ο Φρήντμαν συνάντησε τον δικτάτορα Αουγκούστο Πινοσέτ και άλλους παράγοντες της χιλιανής κυβέρνησης, μίλησε μαζί τους για 45 λεπτά και ένα μήνα μετά έστειλε στον Πινοσέτ μια επιστολή που περιείχε γραπτά διατυπωμένες τις συμβουλές οικονομικής πολιτικής που έδωσε προφορικά (8 σημεία με κυριότερο την καταπολέμηση του πληθωρισμού). Ένα χρόνο αργότερα ο Φρήντμαν τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ στην Οικονομική Επιστήμη. Κατά τη διάρκεια της τελετής απονομής του βραβείου ένα μεγάλο πλήθος είχε συγκεντρωθεί για να διαμαρτυρηθεί, κατηγορώντας τον Φρήντμαν για έμμεση νομιμοποίηση του φρικτού δικτατορικού καθεστώτος της Χιλής. Ο λόγος που η επίσκεψη του Φρήντμαν προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις ήταν απλός: ο Φρήντμαν, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, θεωρούνταν ένας από τους κορυφαίους φιλελεύθερους διανοούμενους.
Ο ίδιος ο Φρήντμαν, σε κείμενό του στο περιοδικό Newsweek τον Ιούνιο του 1976 δικαιολόγησε την επίσκεψή του ως εξής: «Παρά τη βαθύτατη διαφωνία μου με το αυταρχικό πολιτικό σύστημα της Χιλής, δεν θεωρώ ότι είναι κακό ένας οικονομολόγος να προσφέρει εξειδικευμένες οικονομικές συμβουλές στη Χιλιανή Κυβέρνηση όπως δεν θα θεωρούσα κακό ένας γιατρός να της προσφέρει εξειδικευμένες ιατρικές συμβουλές με σκοπό να βοηθήσει στην αντιμετώπιση μιας επιδημίας». Πριν την επίσκεψη του Φρήντμαν και πριν καν την ανατροπή του Αλιέντε, μια μεγάλη ομάδα νεαρών οικονομολόγων από χώρες της Λατινικής Αμερικής (κυρίως Χιλιανοί και Βραζιλιάνοι) είχαν σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο και επέστρεψαν για να εφαρμόσουν τις ιδέες που διδάχθηκαν, λαμβάνοντας συχνά ακόμα και υψηλές κυβερνητικές θέσεις. Οι Chicago Boys της Χιλής - και όχι η Χιλιανή Κυβέρνηση - ήταν αυτοί που προσκάλεσαν τον Φρήντμαν το Μάρτιο του 1975, αν και δεν ήταν αυτός ο μέντοράς τους, αλλά ένας συνάδελφός του, ο Άρνολντ Χάρμπεργκερ. Ο Χάρμπεργκερ συνόδευσε τον Φρήντμαν στη Χιλή αλλά δεν ήταν το ίδιο διάσημος για να αποτελέσει στόχο.
Έχει ενδιαφέρον ότι μέχρι και σήμερα η επίσκεψη του Φρήντμαν στη Χιλή απασχολεί τόσο πολύ όσους θέλουν να επιτεθούν στο φιλελευθερισμό ή στη Σχολή του Σικάγο. Παρά τα 37 χρόνια που πέρασαν, κανείς δεν φαίνεται να έχει ξεχάσει αυτή την επίσκεψη, αλλά κανείς δεν φαίνεται να θυμάται ότι ο Φρήντμαν δεν επισκέφτηκε μόνο τη Χιλή αλλά επίσης την Ανατολική Ευρώπη και τρεις φορές (!) την Κίνα, προσκεκλημένος μάλιστα της Κινεζικής Κυβέρνησης. Τα εγκλήματα του Πινοσέτ αποτελούν παρωνυχίδα μπροστά στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας της κομμουνιστικής Κίνας του Μάο, που αποτελεί σήμερα τη μεγαλύτερη δικτατορία του πλανήτη. Η επίσκεψη του Φρήντμαν στην Κίνα όμως δεν φάνηκε να ενοχλεί και τόσο αν και ο Φρήντμαν έκανε στην Κίνα ακριβώς ότι έκανε και στη Χιλή, προσπάθησε να προωθήσει μεταρρυθμίσεις φιλελευθεροποίησης της οικονομίας - ενώ οι Κινέζοι Chicago Boys είναι πλέον πολλαπλάσιοι των Χιλιανών. Ο ίδιος ο Φρήντμαν απορούσε και αγανακτούσε γι’ αυτήν τη διαφορετική μεταχείριση δύο παρόμοιων ταξιδιών του. Ακόμα και σήμερα όμως κανείς δεν ενδιαφέρεται για τα ταξίδια και τις επαφές του στην Κίνα ή σε χώρες του υπάρξαντος σοσιαλισμού.
Πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον δε, έχει η άριστη μνήμη των Ελλήνων για την επίσκεψη του Φρήντμαν στη Χιλή. Δεν υπάρχει μέρα που δεν θα διαβάσω μια αναφορά στην επίσκεψή του σε κάποια εφημερίδα ή blog. Αυτή η εντυπωσιακά καλή μνήμη όμως είναι εξόχως επιλεκτική: Δεν φαίνεται να θυμάται κανείς ποιος ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος Πρωθυπουργός που επισκέφτηκε την Πολωνία μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα προσφέροντάς του νομιμοποίηση. Δεν φαίνεται να θυμάται κανείς τις συναναστροφές της ελληνικής πολιτικής τάξης, δημοσιογράφων και διανοούμενων με σφαγείς περιωπής όπως ο Καντάφι, ο Σαντάμ, ο Τσαουσέσκου, ο Μιλόσεβιτς, ο Άσαντ, ο Κιμ Ιλ Σουνγκ, αλλά και με όλους σχεδόν τους πιθανούς και απίθανους δικτάτορες (να μην ξεχάσουμε να δούμε και στο Youtube τους guest stars στην κηδεία του Εμβέρ Χότζα). Δεν φαίνεται να θυμάται κανείς τη συμμετοχή ελλήνων (ως φυσικών και ηθικών αυτουργών) στη σφαγή της Σρεμπρένιτσα. Δεν φαίνεται να θυμάται κανείς τους έλληνες ποιητές, καλλιτέχνες και διανοούμενους που υμνούσαν τα τανκς της Βουδαπέστης και της Πράγας, το Τείχος του Βερολίνου, τον Στάλιν και τον Μάο (που τα εγκλήματά τους θα έκαναν και τον Χίτλερ να ζηλέψει). Ούτε φαίνεται να κάνει και τόση εντύπωση η διαρκής λατρεία προς τον Φιντέλ Κάστρο, τον πάνω από 50 χρόνια (!) δικτάτορα της Κούβας – με εκτελέσεις, φρικτά βασανιστήρια, φυλακίσεις, εξορίες και αναρίθμητες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο ενεργητικό του.
Δεν χρειάζεται νομίζω να αναρωτηθούμε γιατί υπάρχει τόση ευαισθησία για τον Φρήντμαν και τόσος στρουθοκαμηλισμός για όλους τους άλλους. Ως γνωστόν οι δικτάτορες αντιμετωπίζονται με ιδεολογικά μέτρα και σταθμά. Αν είναι ιδεολογικά συγγενείς με την Αριστερά τότε μπορούν να εκτελούν, εξορίζουν, ανασκολοπίζουν και γενικά να ενεργούν ελεύθερα. Πάντα θα υπάρχουν «ειδικές περιστάσεις» που θα δικαιολογούν τις άρρωστες πράξεις τους:
Ο Μάο εκτιμούσε ότι αυτό που κάνει είναι ένα βήμα προς τη σοσιαλιστική κοινωνία. Και πίστευε ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Αλλά, ο σκοπός του, η πρόθεσή του ήταν καλή. […] Μπορεί τα κομμουνιστικά καθεστώτα να είχαν αυτό το τεράστιο έλλειμμα ελευθερίας, αλλά τουλάχιστον είχαν στο κέντρο της σκέψης τους τον άνθρωπο.Ο Έλληνας πολιτικός που ξεστόμισε αυτές τις ανιστόρητες αηδίες, πρόσφατα, παρολίγον να γίνει και πρωθυπουργός. Σχεδόν κανείς δεν θυμάται σήμερα, αν και πέρασαν τέσσερα μόλις χρόνια, αυτόν τον θλιβερό ύμνο του σε έναν αιμοσταγή δικτάτορα. Θυμούνται όμως όλοι φυσικά τον …Φρήντμαν που πήγε στη Χιλή (αλλά όχι τον Φρήντμαν που πήγε στην Κίνα διότι εκεί έσφαζαν, βασάνιζαν και εξόντωναν «έχοντας στο κέντρο της σκέψης τους τον άνθρωπο»).
Τα πράγματα λοιπόν είναι απλά. Η επίσκεψη του Φρήντμαν αποτέλεσε μια ιδανική ευκαιρία να ξεσπαθώσουν όλοι οι εχθροί του φιλελευθερισμού και να του χρεώσουν ακόμα και το προπατορικό αμάρτημα. Το ότι οι ίδιοι βέβαια συνεχίζουν να λατρεύουν και να δικαιολογούν τις πράξεις κάθε αιματοβαμμένο δικτάτορα δεν ενοχλεί διόλου.
Ωστόσο ο Φρήντμαν πήγε στη Χιλή. Ο άνθρωπος που συνέδεσε τον εαυτό του με την αναγέννηση του φιλελευθερισμού και τις πιο ριζοσπαστικές φιλελεύθερες ιδέες (κατάργηση υποχρεωτικής στράτευσης, αποποινικοποίηση χρήσης ναρκωτικών, ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα) έκανε ένα σοβαρό λάθος. Ενώ γνώριζε ότι η οικονομική ελευθερία οδηγεί αναπόφευκτα και στην πολιτική, με την επίσκεψή του φάνηκε να τα αποσυνδέει, έστω προσωρινά. Ενώ πήγε στη Χιλή, δεν χρησιμοποίησε την ευκαιρία για να μιλήσει για τα δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες αλλά μόνο για την απελευθέρωση της οικονομίας. Αυτό ήταν ένα απαράδεκτο λάθος – δύο φορές λάθος - γιατί δεν το έκανε οποιοσδήποτε αλλά ο ίδιος ο Μίλτον Φρήντμαν. Είναι ένα λάθος που δεν θα πρέπει κανείς φιλελεύθερος να το ξεχάσει. Για να μην ξαναγίνει ποτέ.
Για την δράση των Chicago Boys στη Χιλή δες κυρίως Juan Gabriel Valdés, Pinochet’s Economists: The Chicago School on Chile. New York: Cambridge University Press, 1995. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η περιγραφή των γεγονότων από τον ίδιο τον Friedman στην αυτοβιογραφία του: Milton and Rose D. Friedman, Two Lucky People (Memoirs). Chicago: University of Chicago Press, 1998 (κεφ. 24). Δείτε επίσης αυτό το πολύ ενδιαφέρον απόσπασμα από το ντοκυμαντέρ των Daniel Yergin και Joseph Stanislaw, The Commanding Heights: The Battle for the World Economy (1998)
* Ο Αριστείδης Χατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας & Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 1993 έως το 1999 σπούδασε θεωρία δικαίου και οικονομική ανάλυση του δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, από όπου έλαβε και το διδακτορικό του.
Εδώ θα βρείτε τη δημοσιευμένη μορφή του κειμένου σε PDF για ευκολότερη εκτύπωση
Διαβάστε επίσης:
- ένα σχετικό κείμενό μου για το "Δόγμα της Άγνοιας" (Books' Journal, Οκτώβριος 2011)
- ένα ενδιαφέρον κείμενο του Brian Doherty, "The Economist and the Dictator" (Reason, Dec. 15, 2006)
- ένα πρόσφατο κείμενο για την επιτυχία της πολιτικής των Chicago Boys στη Χιλή ("The remarkable story of Chile’s economic renaissance")
- και στο ίδιο τεύχος του Books' Journal ένα ακόμα άρθρο για την οικογένεια Friedman από τον Γιώργο Σαρηγιαννίδη (Books' Journal, Ιούλιος 2012)
